Avrupa Birliği vatandaşlığı, siyasi bütünleşmenin hızlanması yolunda önemli bir adım olarak görülmektedir. Avrupa birliği, vatandaşlar olmadan inşa edilemez, ancak vatandaşların haklarına ve fikirlerine dayanan sistemle Avrupa birliği inşa edilebilir. Bu bağlamda, Avrupa vatandaşlığı ve vatandaşlık hakları, AB bütünleşme sürecinin en önemli yapı taşlarından birini oluşturmaktadır. Avrupa vatandaşlığı ilkesi, demokrasi açığı ve meşruiyet gibi en ciddi sorunlarının çözümü olarak düşünülmekte, Avrupalılık bilinci ve kimlik oluşturma sürecinin oluşmasında önemli bir girişim olarak görülmektedir. Avrupa vatandaşlığı kavramı uzun bir geçmişe sahip olmamasına rağmen üzerinde akademik anlamda çok durulan bir kavram değildir. AB vatandaşlığı fikrinin temelleri daha öncelere dayansa da, bu kavrama ilişkin yasal zeminin hazırlanması Maastricht Antlaşmasının yürürlüğe girmesi ile tamamlanmıştır. Bu antlaşmada AB vatandaşlarının hakları belirtilmiş, bütünleşme süreci içerisinde bazı değişiklikler olmuştur. Son olarak Lizbon antlaşması ve temel haklar şartı, Avrupa Birliği vatandaşlarının haklarını güçlendirmiştir.
1. Avrupa Vatandaşlığı
Maastricht Antlaşması ile getirilen ‘’ Avrupa Vatandaşlığı ‘’ kavramı, tüm Avrupa vatandaşları tarafından kullanılacak bazı hakları ifade etmektedir. 1993 yılında Maastricht Antlaşması ile kabul edilmiş ve birliğin temel amaçlarından biri haline gelen AB vatandaşlığı, Amsterdam Antlaşması(1997) ile birlikte Avrupa Birliği vatandaşlığının kapsamı genişletilmiştir. Avrupa vatandaşlığı alanında Maastricht Antlaşması ile atılan ilk adımdan sonra, 1997 tarihli Amsterdam Antlaşması ile bu ilke biraz daha geliştirilmiştir. Amsterdam Antlaşması ile tanınan haklardan en önemlisi, AB kurumlarına herhangi bir resmi Avrupa dili ile yapılan başvuruda aynı dilde cevap almaktır. Maastricht Antlaşması’nda göz ardı edilmiş olan ‘’ dil ‘’ meselesi kimlik oluşturmanın en önemli parçalarından biri olarak, Amsterdam Antlaşması’nda Avrupa vatandaşlığı ilkesine eklenmiştir. Belirli şartlar altında Parlamento, Konsey ve Komisyon gibi kurumların belgelerine ulaşabilme hakkı, daha çok şeffaflık ilkesi göz önünde bulundurularak kabul edilmiştir. Amsterdam Antlaşması’na ayrıca ‘’ cinsiyet, ırk, din, yaş, bedensel engel, cinsel tercih gibi nedenlerden dolayı ayrımcılık yapılmaması ‘’ maddeleri de eklenmiştir. Böylece Avrupa vatandaşları arasında eşitlik olduğu ilkesi benimsetilmeye çalışılmıştır.
Avrupa Vatandaşlığı, üye ülke uyruklarının kendi ulusal vatandaşlıkları yerine geçen bir kavram değildir, ulusal kimliğin tamamlayıcısı niteliğindedir. AB vatandaşlığı kavramı büyük ölçüde ulusal vatandaşlık anlayışına dayandığından, birlik vatandaşı olarak kabul edilmek için gerekli koşul, üye devletlerden birinin vatandaşı olmaktır. Bir kişi ancak Fransız, Alman veya İtalyan tabiiyetinde olduğu zaman bir Avrupa vatandaşı olmaktadır.
2. Avrupa Vatandaşlığının Sağladığı Haklar
‘’ AB Vatandaşlığı ‘’ üye ülke vatandaşlarına diplomatik, siyasi ve ticari alanlarda geniş ve önemli düzenlemeler getirmiştir. Maastricht antlaşması ile kurucu antlaşmalara dâhil olan birlik vatandaşlığı kavramı ile bir üye devlet vatandaşlığına haiz olanların aynı zamanda birlik vatandaşı olduğu kabul edilerek,
– Üye Devletler Ülkesinde Serbest Dolaşım ve İkamet Hakkı ( Madde 8A)
– İkamet Edilen Üye Devletteki Yerel Seçimlerde ve Avrupa Parlamentosu Seçimlerinde Oy Verme ve Seçilme Hakkı ( Madde 8B)
– Üçüncü Bir Ülkede Diplomatik Korunma Hakkı ( Madde 8C)
– Avrupa Parlamentosu’na Başvuru Hakkı ve Bir Ombudsmana Müracaat İmkânı
( Madde 8D)
Bunların yanında 7 Aralık 2000 yılında kabul edilen Avrupa Birliği Temel Haklar Şartı’nda birlik vatandaşlarının temel hakları belirtilmiştir. Temel haklar şartı, en kısa şekliyle, Avrupa Birliği vatandaşlarının temel haklarını ve onlara karşı sorumluluklarını düzenlemesi şekliyle özetlenebilir.
Avrupa Birliği vatandaşlığı, uluslar üstü bir vatandaşlık şeklidir. Kendi devlet vatandaşlığına ek bir vatandaşlıktır. Üye devlet vatandaşlığına bağlı bir vatandaşlıktır, kendi başına kazanılamaz. Üye devletler, kimlerin vatandaşlık hakkına sahip olacağına kendileri karar verirler. Üye devlet vatandaşlık haklarının kazanılması ve düzenlenmesinde AB kurumlarının müdahale yetkisi yoktur.
2.1.1. Serbest Dolaşım ve İkamet Hakkı
Kişilerin serbest dolaşımı ve buna bağlı ikamet hakkı konusu, birlik vatandaşlığını düzenleyen hükümlerin köşe taşını teşkil etmektedir. Maastricht Antlaşmasında Madde 8A’da düzenlenen Serbest Dolaşım ve İkamet hakkı, birliğin her vatandaşının belirlenen şartlar dâhilinde üye devletlerin topraklarında serbestçe dolaşma ve ikamet etme hakkına sahip olacaktır şekliyle düzenlenmiştir. Bunun yanı sıra 1989 yılında komisyon tarafından hazırlanan ve 1990 yılında da konsey tarafından kabul edilerek işçilerden ayrı olarak farklı kişi gruplarına da serbest dolaşım ve ikamet hakkını öngören 3 direktif kabul edilmiştir.
Bu kapsamda,
– Öğrencileri kapsayan 90/366 sayılı direktif(93/96 sayılı direktifle değiştirildi)
– Kendi adına ya da başkasının yanında çalışırken mesleki faaliyetlerini sona erdirenlerin(emekliler) ikamet hakkı ile ilgili 90/365 sayılı direktif
– AB hukukuna göre ikamet hakkına sahip olmayan tüm kişileri kapsayan( bağımsız gelir kaynaklarına sahip kişiler) 90/364 sayılı direktif,
Bu üç direktifin özelliği, bu tarihe kadar kişilerin serbest dolaşımı kapsamında yer almayan, ekonomik olarak aktif olmayan kişilere belli şartlar dâhilinde serbest dolaşım ve ikamet hakkının tanınmış olmasıdır. Avrupa Birliğinin İşleyişine Dair Antlaşmanın 21.maddesinde ‘’ her birlik vatandaşı, antlaşmada öngörülen kısıtlama ve koşullar ile onun uygulanması için yapılan düzenlemeler saklı kalmak üzere, üye devletlerin topraklarında özgürce dolaşma ve oturma hakkına sahiptir ‘’ denilerek dolaşım ve oturma hakkı antlaşma hükümleri ve direktiflerde belirtilen sınırlamalar dâhilinde herkese tanınmıştır. Özet olarak belirtmek gerekirse, Maastricht antlaşması ile ab vatandaşlığı kapsamında getirilen serbest dolaşım hakkı, sadece işçileri değil, bütün vatandaşları kapsayan bir haktır. Bu bağlamda çok daha geniş bir kitleye hitap etmekte ve işçi olmayanlara da ikamet hakkı vermektedir.
2.1.2. Avrupa Parlamentosu ve Yerel Seçimlerde Oy Verme ve Seçilme Hakkı
Maastricht Antlaşması ve AB Vatandaşlığı ile kazanılan hukuki ve siyasi haklar çerçevesinde seçme ve seçilme hakkı düzenlenmiştir. Parlamento seçimlerine katılma hakkı, siyasi alanda getirilen önemli bir düzenlemedir. Böylece vatandaşlar birliğin geleceği ile alınacak karar ve yapılacak düzenlemelere doğrudan katılabilme ve AB içinde söz sahibi olarak aidiyetlerini geliştirme fırsatı bulabileceklerdir. Maastricht Antlaşması ile birlikte AB Vatandaşlarına, yaşadıkları ülkenin belediye seçimlerinde seçme ve seçilme hakkı veren bir vatandaşlık kavramı oluşturulmuş, insan hakları, temel özgürlükler ve demokratikleşme gibi konular da ortak vatandaşlık kavramı kapsamındaki bireylere odaklanarak ele alınmıştır. Avrupa Birliği Temel Haklar Şartında 39. Ve 40. Maddelerinde seçme ve seçilme hakkı düzenlenmiştir. Maastricht Antlaşması Madde 8B(1) gereğince, birlik vatandaşları ikamet ettikleri üye devlette yapılan yerel seçimlerde o devletin vatandaşları ile aynı şartlar altında oy verme ve aday olma hakkına sahiptir. Madde 8B(2) gereğince, kendi vatandaşı olmadığı bir üye devlette ikamet eden birlik vatandaşları Avrupa Parlamentosu seçimlerinde oy kullanma hakkına sahip bulunmaktadır.
2.1.3. Üçüncü Bir Ülkede Diplomatik Korunma Hakkı
Vatandaşlık kavramının dış çehresini oluşturan diplomatik korunma, vatandaşı yabancı bir ülkede haksızlığa uğramış bulunan bir devletin, bundan dolayı yabancı bir devletle doğan ihtilafın hukuki yollarla çözümlenmesi amacıyla başvurduğu uluslararası bir kural olarak ifade edilmektedir. Maastricht Antlaşmasının Madde 8C’ye göre, ‘’ her bir Avrupa birliği vatandaşı AB üyesi olmayan bir devlette eğer kendi ülkesi bu ülkede temsil edilmiyor ise bu takdirde herhangi bir üye devletin diplomatik veya konsolosluk yetkililerinin korumasından yararlanır ‘’ ifadesi yer almaktadır.
2.1.4. Avrupa Parlamentosu’na ve Ombudsmana Başvuru Hakkı
Maastricht Antlaşmasının 138e maddesine göre; topluluk ombudsmanı, AB vatandaşları, toplulukta ikamet eden yabancılar, toplulukta kayıtlı şirketler, dernekler veya makamlar tarafından topluluk kurum ve kuruluşlarının idari hata veya yetersizlikleri ile ilgili iletilecek şikâyetleri inceleyecektir. Diğer bir açıdan, 138d maddesine de de bir üye devlette ikamet eden veya kayıtlı bürosu bulunan tüm özel ve tüzel kişilerin, birlik vatandaşları gibi, bireysel olarak veya diğer vatandaşlar veya kişilerle birlikte hareket ederek, topluluğun faaliyet alanına giren ve faaliyet alanını doğrudan ilgilendiren bir konuda Avrupa Parlamentosu’na şikâyette bulunma hakkına sahip olduğu belirtilmektedir.
3. Avrupa Birliği Temel Haklar Şartı İle Güçlendirilen Vatandaşlık Hakları
7 Aralık 2000 Nice zirvesinde Avrupa Birliği Temel Haklar Şartının imzalanmasıyla, o tarihe kadar dağınık olarak yer alan haklar tek bir belgede birlik düzeyinde sistematik bir hale getirilmiştir. Temel haklar şartı, ekonomik olarak kurulan Avrupa topluluğunun, sosyal ve siyasal anlamda da haklar tanınarak vatandaşlık haklarını güçlendirmiş ve birliğin siyasal boyutunu tamamlama yolunda önemli bir aşama olarak görülmektedir. Genel olarak temel haklar şartını incelediğimizde, 7 bölümden ve 54 maddeden oluştuğunu görebiliriz. Saygınlık, özgürlükler, eşitlik, dayanışma, vatandaşlık hakları, adalet ve genel hükümler başlıkları altında bazı haklar düzenlenmiştir. Konumuz gereği, beşinci bölümde düzenlenen vatandaşlık haklarını inceleyecek olursak;
– Madde 39- Avrupa Parlamentosu seçimlerinde oy verme ve aday olma hakkı
– Madde 40- Belediye Seçimlerinde oy verme ve aday olma hakkı
– Madde 41- İyi yönetilme hakkı
– Madde 42- Belgelere erişim hakkı
– Madde 43- Ombudsman
– Madde 44- Dilekçe hakkı
– Madde 45- Dolaşım ve İkamet Özgürlüğü
– Madde 46- Diplomatik Koruma
Genel Değerlendirme
Özet olarak belirtmek gerekirse; gerek Maastricht antlaşmasında gerekse Avrupa Birliği temel haklar şartında belirtilen vatandaşlık hakları, Avrupa birliğinin bütünleşme sürecinde önemli birer yapı taşlarıdır. Ekonomik temelli olarak kurulan daha sonra derinleşme aşamaları ile devam eden Avrupa Birliği, kimlik inşa sürecinde vatandaşlık ve vatandaşlık haklarına önem vermelidir. 2014 yılında gerçekleştirilen Avrupa Parlamentosu seçimlerinde AB vatandaşlarının seçimlere katılımının az olmasının ve ab kurumların işleyişleri ile ilgili bilgilerin zayıf olmalarının temelinde vatandaşların sahip oldukları haklardan habersiz olmaları yatmaktadır. Bu nedenden dolayı, kâğıt üzerinde tanınan hakların, gerçek hayatta da vatandaşlara iyi anlatılması gerekmektedir.
Bütün bu hakların, güvenlik adına alınan tedbirlere ve hayatı kolaylaştıran düzenlemelere rağmen, vatandaşların ‘’ birlik vatandaşlığını ‘’ yeteri kadar benimsemiş ve kabul etmiş olduklarını söylemek zordur. Birçok Avrupa ülkesinde, vatandaşlar kendilerini Avrupalı hissetmemekte, hala kendi ülkelerine ait hissetmekte ve ulusal kimlikleri ile kendilerini tanımlamaktadırlar. Sonuç olarak; Avrupa birliği vatandaşlığı, modern vatandaşlığın aksine, ulular üstü vatandaşlıktır. AB vatandaşlığı, kendi devlet vatandaşlığına ek olarak kazanılan bir vatandaşlıktır.
Süleyman GÖK
DEÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü
Avrupa Birliği Yüksek Lisans
KAYNAKÇA
Altınbaş, Deniz. ‘’ Avrupa Birliği’nin Başarısız Girişimi: Avrupa Yurttaşlığı ‘’, Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt:11, Sayı:1, 2009, ss. 93-112
Avrupa Birliği Temel Haklar Şartı, http://www.eskisehirab.gov.tr/userfiles/files/AVRUPA%20B%C4%B0RL%C4%B0%C4%9E%C4%B0%20TEMEL%20HAKLAR%20%C5%9EARTI.pdf ( 27.05.2014)
Bilgin Aslı. ‘’ Avrupa Birliği Adalet Divanı İçtihadı Işığında Serbest Dolaşım ve Birlik Yurttaşlığı ‘’, Uluslararası Hukuk ve Politika, Cilt:6, Sayı:23, 2006, ss.15-41
Çiçekli, Bülent. ‘’ Avrupa Birliği Vatandaşlığı: Türk Göçmenlerinin Bu Kavram Karşısındaki Durumu ‘’, Amme İdaresi Dergisi, Cilt: 34, Sayı:3, 2001, ss.47-57
Duyar, Esra. ‘’ Avrupa’da Birlik Olmak: Avrupa Vatandaşlığı ‘’, http://www.cu.edu.tr/insanlar/mceker/avrupa%20birli%C4%9Fi%20hukuku/Avrupada%20Birlik%20olmak-vatanda%C5%9Fl%C4%B1k.doc ( 27. 05. 2014)
Karluk, Rıdvan. Avrupa Birliği ve Türkiye, Birlik Yayıncılık, Eskişehir, 1994.
Nomer, Ergin. Vatandaşlık Hukuku, Filiz Kitapevi, İstanbul, 1997.
Taşdemir Hakan, Hasan Demir. ‘’ Avrupa Birliği Temel Haklar Şartı ‘’, Ankara Avrupa Çalışmaları Dergisi, Cilt:2, Sayı:3, 2002, ss.85-100
TBMM, ‘’ Maastricht Antlaşması metni ‘’, http://www.tbmm.gov.tr/kutuphane/AB/The_Maastricht_Treaty.pdf ( 27.05.2014)
