Güçlü etnik ve dilsel bağları ile yüzyıllara dayanan bir tarihi paylaşan ve çoğunluğu Şii Müslüman olan Azerbaycan ve İran, Ocak ayında Tahran’daki Azerbaycan büyükelçiliğinin silahlı saldırıya uğramasıyla gergin ilişkilerindeki en sert tırmanışa tanık oldular. Bu olay İran’ın Azerbaycan sınırına askeri yığınak yapmasının ardından iki komşu ülke arasında İsrail’le ilgili bir anlaşmazlığa yol açtı. Ortaya çıkan çatışma, Rusya ve Türkiye için önemli olan ve Batı’ya petrol ve doğal gaz taşıyan boru hatlarının geçtiği Kafkasya bölgesini de yakından ilgilendiriyor.
Azerbaycan-İran geriliminin arkasında ne var?
İran, 85 milyonluk nüfusunun yaklaşık üçte birini oluşturduğuna inanılan oldukça büyük bir etnik Azeri azınlığa sahip. İran, kendilerini Türk olarak da adlandıran etnik Azeriler arasındaki ayrılıkçı duygulara karşı dikkatli davranırken, Azerbaycanlı yetkililer İran’ı kendi dillerinde eğitim hakkı gibi bazı azınlık haklarını inkar etmekle suçluyor. Ayrıca Azerbaycanlı yetkililer İran’ı, Azerbaycan’ın ayrılıkçı bölgesi Dağlık Karabağ üzerinde uzun süredir devam eden çatışmada Ermenistan’ı desteklemekle suçluyor. Azerbaycan’ın İsrail ile dostane ilişkileri ve BP Plc dahil Batılı şirketlerle yürüttüğü enerji projeleri nedeniyle son 30 yılda zaman zaman gerginlikler yaşandı.
Azerbaycan-Ermenistan çatışması İran’ı nasıl etkiledi?
Azerbaycan 2020’de Ermenistan’la yaptığı 44 günlük savaştan zaferle çıktıktan sonra İran’la olan sınırının 130 kilometrelik (81 mil) bölümü boyunca Ermenilerin 1990’lardan beri işgal ettiği bölgeleri geri aldı. Ayrıca İran’ı Ermenistan’a bağlayan, Karadeniz ve Rusya’ya giden kritik bir ticaret yolu olan ana otoyolun bir kısmını da geri aldı. Azerbaycan, Ermenistan’a mal taşıyan İran kamyonlarına ağır bir vergi uygulayarak iki ülke arasındaki ticareti fiilen felç ettiğinde ve İran’ın daha uzaktaki pazarlara erişimini tehlikeye attığında Tahran öfkeyle tepki gösterdi. Cumhurbaşkanı İlham Aliyev İran’ı Dağlık Karabağ’daki Ermenilere mal sevkiyatını durdurma taleplerini görmezden gelmekle suçladı. İran ve Ermenistan, Azerbaycan’dan kaçan alternatif bir yol planlarını görüşüyorlar.
İsrail nasıl müdahil oluyor?
Azerbaycan İsrail’in önemli bir petrol tedarikçisi. Ayrıca İsrail’den yüksek teknolojili insansız hava araçları ve Ermenistan’a karşı savaşta çok önemli olduğu kanıtlanan diğer silahları satın alıyor. Stockholm Uluslararası Barış Araştırmaları Enstitüsü’ne göre İsrail, 2011-2020 yılları arasında Rusya’dan sonra Azerbaycan’ın en büyük ikinci silah tedarikçisiydi. İsrail 1990’ların başında Azerbaycan’ın başkenti Bakü’de bir büyükelçilik açtı ve Azerbaycan İsrailli liderleri ağırladı. Tahran’daki büyükelçilik saldırısından haftalar önce Azerbaycan parlamentosu İsrail’de büyükelçilik açma tasarısını onaylayarak İran’ı kızdırmamak için on yıllardır Yahudi devletinde diplomatik misyon bulundurmama politikasını bozdu. İran, Bakü’nün İsrail ile bağlarını ulusal güvenlik tehdidi olarak görüyor.
İran, Azerbaycan’ın İsrail ile ilişkilerini neden bir tehdit olarak görüyor?
İran yıllardır İsrail’in bu ilişkiyi insansız gözetleme uçakları gibi araçlarla İran’ı gözetlemek için kullandığından şüpheleniyor. Azerbaycan Devlet Sınır Servisi, İsrail’in sofistike istihbarat ve saldırı dronlarının başlıca alıcısı. İran, İsrail’i nükleer ve askeri tesislerine yönelik saldırıların ve bilim adamlarına yönelik suikastların arkasında olmakla suçluyor. İran’ın nükleer bomba elde etmesini engelleme sözü veren İsrail ise bu saldırıları ne doğruladı ne de reddetti. 2021 yılında İran Devrim Muhafızları Ordusu Azerbaycan sınırı yakınlarında geniş çaplı bir askeri tatbikat düzenledi. İranlı yetkililer Azerbaycan’ı İsrail’in sınır yakınlarında askeri varlık bulundurmasına izin vermekle suçladı. Azerbaycan İsrail güçlerini barındırdığını reddetti ve Türkiye ile İran sınırı yakınlarında askeri tatbikatlar düzenleyerek karşılık verdi.
Ocak ayında ne oldu?
Azerbaycanlı yetkililer Tahran’daki büyükelçiliklerine yapılan ve terör saldırısı olarak nitelendirdikleri olaydan İran’ı sorumlu tuttu. İran, polis tarafından gözaltına alınan silahlı saldırganın ilk sorgusunda kişisel saiklerle hareket ettiğinin anlaşıldığını söyledi; üst düzey bir Azeri diplomat ise bunu “saçma” olarak niteledi. Hükümet yanlısı haber sitesi Caliber, Azerbaycan hükümetinden isimsiz kaynaklara dayanarak saldırının arkasında İran’ın “özel servislerinin” olduğunu iddia etti. Azerbaycan elçiliği kapatarak personeli ve ailelerini tahliye etti. Bakü’deki Dışişleri Bakanlığı da vatandaşlarını İran’ı ziyaret etmemeleri konusunda uyardı.
Bir çatışma nasıl görünür?
Azerbaycan ve İran arasında patlak verecek bir çatışma, Azerbaycan ile karşılıklı savunma anlaşması bulunan NATO üyesi Türkiye’yi hızla içine çekecektir. Türkiye uzun zamandır Azerbaycan’ın başlıca askeri destekçisi oldu ve 2020 savaşında Ermenistan’a karşı açıkça silah ve danışman desteği verdi. Şimdi de Dağlık Karabağ’a 2,000 barış gücü askeri gönderen Rusya ile birlikte Azerbaycan-Ermenistan ateşkesini izlemek üzere asker konuşlandırdı. Rusya’nın Ermenistan’da bir askeri üssü bulunuyor ve iki ülke arasında bir savunma anlaşması var.
Ekonomik olarak tehlikede olan nedir?
İran ve Azerbaycan arasındaki silahlı bir çatışma bölgesel enerji projelerini riske atabilir. BP ve ortakları 1994 yılından bu yana Azerbaycan’ın enerji geliştirme ve ulaştırma projelerine 70 milyar dolardan fazla yatırım yaptı. Bu projeler arasında Hazar Denizi’ndeki üretimi Türkiye’nin Akdeniz’deki Ceyhan limanına bağlayan 1.768 kilometrelik (1.098 mil) bir petrol boru hattı da yer alıyor. Azerbaycan ayrıca Gürcistan ve Türkiye üzerinden Avrupa’ya 3.500 kilometrelik (2.174 mil) doğal gaz boru hattı inşa edilmesine de yardımcı oldu. Azerbaycan, ABD destekli Güney Gaz Koridoru üzerinden Yunanistan ve İtalya dahil Avrupa Birliği ülkelerine gaz ihracatına 31 Aralık’ta başladı. Temmuz ayında ülke, 2027 yılına kadar Avrupa’ya doğal gaz ihracatını iki katına çıkarmayı kabul etti.
Zulfugar Agayev ve Golnar Motevalli
Orijinal Kaynak: The Washington Post, 8 Şubat 2023
Çeviri: Sophie Rachel White
* Bu makalede yer alan fikirler yazar(lar)a aittir ve Politik Akademi’nin editöryel politikasını yansıtmayabilir.
